Korkowa Fonetyka - Klasyfikacja samogłosek

Przy wymawianiu samogłosek istotną rolę pełni język. Spróbuj wziąć patyczek (byle czysty ;D ) i przyłóż go do końca języka. Wymów samogłoskę "i" a następnie "y". Teraz już wiesz, że podczas wymawiania głoski "y" patyczek cofa się w głąb jamy ustnej, co jest dowodem, że język przy wymawianiu samogłosek wykonuje ruchy poziome <--->. Wyróżniamy więc:

• samogłoski przednie: i, y, e, ę;
• samogłoski tylne: a, o, u.

Podczas wymawiania różnych głosek język podnosi się również ku podniebieniu twardemu i opada (góra, dół, góra, dół). Możesz to zauważyć, jeżeli przyjrzysz się ruchom swojej dolnej szczęki, która razem z językiem wykonuje ruchy pionowe. Spróbuj powiedzieć "a", "e", "i". Zauważasz różnice w położeniu języka? Na podstawie tych różnic dzielimy samogłoski na:

• niskie: a;
• średnie: e, ę, o, ą;
• wysokie: i, y, u.

I ostatni eksperyment: zaobserwuj położenie warg, kiedy wymawiasz: "a", "o", "u". I jaki efekt? Wargi są lekko zaokrąglone przy "a", zaokrąglają się przy "o", tworząc przy "u" szczególne wydłużenie. Tym razem możemy podzielić samogłoski na:

• płaskie: e, i, y, u;
• okrągłe: a, o.

Łatwiej zapamiętać klasyfikację samogłosek wyobrażając sobie trójkąt* :

Schemat klasyfikacji samogłosek

*Do schematu wkradł się chochlik i zmienił "tylne" na "tylnie". Przepraszam za to ;)

Korek

Korkowa Fonetyka Extra - Podział wyrazów na sylaby

UWAGA
~~~~~~~~
Sylaba to samogłoska lub samogłoska i spółgłoski tworzące wspólnie jedną cząstkę wypowiedzeniową. Sylaba to inaczej zgłoska
~~~~~~~~
Nie myl zgłoski z głoską. Warto zapamiętać, że wyraz rozpada się na sylaby, jeżeli wymówimy go w zwolnionym tempie, np. w zdaniu: Czy byłaś dziś w kinie? wydzielimy sylaby: czy-by-łaś - dziś - w ki-nie.
~~~~~~~~

Umiejętność dzielenia wyrazów na sylaby pomoże Ci uniknąć błędów przy przenoszeniu wyrazów; obowiązują tu bowiem zasady:
1. Dzielimy wyraz w tym miejscu, w którym kończy się sylaba (tzn., że wyrazów jednosylabowych, np.: dom, kot nie wolno dzielić przy przenoszeniu)
2. Pojedynczą spółgłoskę zawartą między dwiema samogłoskami zawsze przenosimy do następnej linijki: Fra-nek, a nie Fran-ek.
3. Grupę spółgłosek albo przenosimy w całości, albo dzielimy w dowolnym miejscu: i-skra lub is-kra, i-gła lub ig-ła, a-ktor lub ak-tor.
4. Rozdzielamy zawsze dwie jednakowe spółgłoski, np.: wan-na, mięk-ko, pan-na.


Korek

Korkowa Fonetyka Extra - Oznaczanie miękkości głosek

UWAGA
~~~~~~~~
W języku polskim jest wiele spółgłosek, które możemy wymawiać twardo lub miękko, np.:
c - ć
dz - dź
s - ś
z - ź
n - ń
W wielu wyrazach, np.: nos - noś (wodę), nic - nić, miękkość głoski decyduje o innym znaczeniu słowa.
~~~~~~~~

Miękkość możemy oznaczać na dwa sposoby:
1. Za pomocą kreski nad głoską, którą zmiękczamy, np.: ć, ś, ź. Postępujemy tak zawsze, kiedy zmiękczamy spółgłoskę na końcu wyrazu (np.: koń), lub przed inną spółgłoską (np.: bańka).
2. Za pomocą głoski -i-, np.: ziąb, siostra - używamy tego sposobu zawsze wtedy, kiedy po miękkiej spółgłosce następuje samogłoska. Zatem przed samogłoskami -a, -ą, -e, -ę, -o, -u piszemy ci, ni, zi, si, dzi, np.: ciało, ciągnik, cielę, ciężarówka, ciuchcia, ciocia.




Korek

Korkowa Fonetyka - Klasyfikacja spółgłosek

Wiesz już, jak powstaje głos, znasz wszystkie narządy anatomiczne, dzięki którym możemy wymawiać głoski. Czas przyjrzeć się klasyfikacji, czyli podziałowi spółgłosek. Można je podzielić na kilka sposobów:

1. Ze względu na udział wiązadeł głosowych wyróżniamy:
a) głoski dźwięczne: b, b', d, g, g', ź, ż, dz, dź, dż, w, w';
b) głoski bezdźwięczne: p, p', t, k, k', s, ś, c, ć, cz, sz, f, f'.

Praktyczna rada jak rozpoznać głoski dźwięczne i bezdźwięczne: Otóż jeżeli wiązadła głosowe są w stanie spoczynku i powietrze przepływa swobodnie, nie powodując dźwięku, wtedy wymawiamy głoski bezdźwięczne. Jeżeli wiązadła są napięte i drgają, wtedy realizujemy głoski dźwięczne. Możemy to sprawdzić, jeżeli przyłożymy palce do krtani. Spróbuj - powiedz najpierw "g" potem "k". Czy wyczuwasz ruch wiązadeł?

2. Ze względu na ruch podniebienia miękkiego wyróżniamy:
a) głoski nosowe: m, m, m', ń (wymawiaj mi, ni): tylko te dwie spółgłoski ich miękkie odpowiedniki są nosowe!
b) głoski ustne: wszystkie pozostałe.

Podczas wymawiania głosek ustnych podniebienie miękkie jest uniesione i przylega do tylnej ścianki jamy gardłowej. Dostęp do jamy nosowej jest zamknięty, a powietrze przepływa tylko przez jamę ustną. Gdy podniebienie miękkie jest opuszczone, powietrze ma dostęp do jamy nosowej i przepływa częściowo przez jamę ustną, a częściowo przez jamę nosową.

3. Ze względu na ruch środkowej części języka wyróżniamy:
a) głoski twarde: t, d, m, s, z i pozostałe;
b) głoski miękkie: ć, ś, ź, dź, m', ń i pozostałe.

4. Ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy wyróżniamy:
a) głoski zwarte: p, p', b, b', t, d, k, k', g, g' - nie możemy długo ich wymawiać;
b) głoski szczelinowe: w, w', f, f', z , s, ż, sz, ź, ś, ch, ch' - możemy wymawiać je tak długo, jak długo starczy Ci powietrza;
c) głoski zwarto-szczelinowe: c, dz, cz, dż, ć, dź - powstają poprzez zwarcie narządów, które tworzą szczelinę. Szczelina może powstawać między przodem języka a dziąsłami (cz), albo między przodem języka a zębami (c), albo między środkiem języka a dziąsłami (dź);
d) osobną grupę tworzą głoski spółotwarte: podczas ich wymawiania w tym samym czasie w jednym miejscu następuje zwarcie a w drugim otwarcie narządów mowy, należą do nich głoski: m, m', n, ń, r, l, l', ł.

5. Ze względu na miejsce artykulacji, tzn. miejsce, w którym powstaje głoska, wyróżniamy:
a) głoski wargowe: p, b, p', b', m, m'; wargowo-zębowe: w, f, w', f';
b) głoski przedniojęzykowe: t, d, s, z, c, dz, cz, sz, ż, d, dż, r, n, l, ł;
c) głoski środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, g', k', ch';
d) tylnojęzykowe: k, g, ch.

Głoski przedniojęzykowe dodatkowo możemy podzielić na: głoski przedniojęzykowe-zębowe: ł, n, d, t, z, s, dz, c i przedniojęzykowe-dziąsłowe: l, l', r, ż, sz, dż, cz.



Korek

Korkowa Fonetyka - Głoska a litera

UWAGA
~~~~~~~~
Litery są graficznymi znakami głosek.
Głoski to najmniejsze dające się wyodrębnić słuchem cząstki wyrazu.
~~~~~~~~

W języku polskim wyróżniamy 32 litery: a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ó, p, r, s, ś, t, u, w, y, z, ź, ż.

Głosek jest jednak znacznie więcej, bowiem często na oznaczenie jednej głoski potrzeba dwóch lub trzech liter, np.: sz - to jeden dźwięk, jedna głoska, ale dwie litery ( s + z ), podobnie: rz, ch, cz, dz, dź, dzi, dż. A zatem w wyrazie "chrząszcz" wyróżnimy 9 liter i 5 głosek.
W zapamiętaniu pomogą ci wierszyki :

Litera
Gdy ktoś zapyta, powiedz tak:
litera jest to głoski znak.

Głoska
Literę widzę oraz piszę.
Głoskę wymawiam oraz słyszę,
czyli innymi słowy:
głoski to dźwięki mowy.



Cytaty wierszyków dotyczących zasad i reguł gramatycznych zostały zaczerpnięte z książki Witolda Gawdzika "Gramatyka na wesoło"



Korek

Korkowa Fonetyka - Jak powstaje głos?

Na ogół nie zastanawiamy się nad tym, w jaki sposób oddychamy, a jest to jedna z naszych najważniejszych czynności życiowych.
Spróbujmy wyobrazić sobie naszą klatkę piersiową jako duży słoik. Jedno dno stanowi przepona - mięsień, wyobraźmy ją sobie jako gumową płytkę. Jak wprawić ten układ w ruch? Możemy to zrobić poprzez obniżenie przepony. Dzięki temu ciśnienie się zmniejsza, a ilość powietrza w płucach ulega zwiększeniu - to wdech; przy wydechu przepona wraca na swoje początkowe miejsce. Podczas wdechu pracują mięśnie rozszerzające żebra, podczas wydechu - mięśnie wydechowe. Przepona bierze udział w obydwu tych czynnościach, które faktycznie wykonywanie są w bardzo szybkim tempie.

Ustaliliśmy już, że nasz aparat dźwiękowy zbudowany jest z płuc - ogromnych miechów, które tłoczą powietrze w górę ku tchawicy ( specjalna rura wdechowo-wydechowa ). Kolejnym etapem wędrówki powietrza jest krtań i wiązadła głosowe ( zwane też strunami ). W gruncie rzeczy są to mięśnie, które drżąc wywołują dźwięk, można je sobie wyobrazić jako piszczałkę, za pomocą której powstają wysokie i niskie tony.

UWAGA
~~~~~~~~
Zbyt duże ciśnienie jest szkodliwe. Duże ciśnienie w krtani powstaje podczas krzyku, który jest szkodliwy nie tylko dla naszych nerwów, ale i dla naszych strun głosowych i w efekcie może doprowadzić do bardzo groźnych i poważnych chorób.
~~~~~~~~


W pobliżu krtani i tchawicy znajduje się przełyk, który jest ważnym elementem przewodu pokarmowego. Aby uniknąć przedostawania się cząsteczek żywności z przełyku do narządów artykulacyjnych, natura obdarzyła nas nagłośnią - rodzajem klapki, która zamyka się, gdy jemy, otwiera, gdy mówimy.
Aby głos, który powstał dzięki drganiu wiązadeł głosowych, został usłyszany przez odbiorcę, musi być wzmocniony przez pudła rezonansowe, których rolę pełnią trzy jamy: jama gardłowa, jama ustna i jama nosowa.

Podstawową funkcję podczas wymawiania głosek ( a zatem wyrazów i zdań ) spełniają ważne "urządzenia" jamy ustnej: podniebienie miękkie zakończone języczkiem; podniebienie twarde; dziąsła; zęby; język, który jestbardzo wrażliwym i niezmiernie skomplikowanym narządem zbudowanych z wielu mięśni; wargi.

Język i wargi są narządami ruchomymi, tzn. zdolnymi do zmian swego położenia. Język może się poruszać:
- w kierunku pionowym (góra, np. przy wymawianiu litery "l", dół, np. przy wymawianiu litery "a".
- w płaszczyźnie poziomej (np. przy wymawianiu głosek: s, ś, g)




Korek

Korkowa Fonetyka - Co to jest fonetyka?

Dzięki budowie anatomicznej narządu mowy człowiek potrafi nie tylko wymawiać proste dźwięki - głoski, np. a, l, e, b, ale też może łączyć je w całe ciągi, np.: ale, bal. Czasem z tych samych liter można zbudować różne wyrazy, np.: tak, kat. W Korkowej Fonetyce, przyjrzymy się dokładniej procesowi, w wyniku którego powstaje głos. Zastanowimy się nad tym, jak to się dzieje, że wymawiamy dźwięki, a zatem - jak żyją dźwięki.

Aby odpowiedzieć na pytanie zawarte w tytule, trzeba najpierw zapoznać się z kilkoma terminami :

fon - oznacza dźwięk, głos, brzmienie;

fonacja - wymawianie dźwięków mowy, wydawanie głosu;

fonem - głoska.

UWAGA

~~~~~~~~

Fonetyka to dział gramatyki, obejmujący naukę o głoskach, ich cechach charakterystycznych oraz ich wzajemnym oddziaływaniu.

~~~~~~~~

Korek